ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ.
Η πανδημία στην Ελλάδα ήρθε, ευτυχώς, με καθυστέρηση. Προηγήθηκε η Ιταλία και ο κατακλυσμός από καταστροφικές εικόνες μοναχικών θανάτων και ασυνόδευτων φερέτρων που μας συγκλόνισαν και, ευτυχώς, μας τρομοκράτησαν. Έτσι, τα μέτρα περιορισμού και εγκλεισμού, που πρότεινε η κυβέρνηση καθ’ υπόδειξη των επιστημόνων, υιοθετήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κατά το πρώτο κρίσιμο διάστημα και αποφύγαμε την υγειονομική χιονοστιβάδα.
Μόλις όμως πετύχαμε τα καλά αποτελέσματα και τη διεθνή επιβράβευση άρχισαν σε σημαντικό μέρος του πληθυσμού να επενεργούν όχι οι επιστημονικές απόψεις αλλά ιδεολογήματα, που αποτελούν ποιοτική ένδειξη ότι η εφαρμογή των προφυλάξεων δεν έγινε λόγω «πειθαρχίας» αλλά λόγω «τρόμου». Η έλλειψη καλλιέργειας της «πειθαρχίας» με τη σωστή της διπλή διάσταση, «πείθομαι από τις Αρχές γιατί οι Αρχές καταφέρνουν να με πείθουν» αναδείχθηκε, δυστυχώς για άλλη μια φορά, ως δομικό πρόβλημα της κοινωνίας μας και ως ισχυρή και μόνιμη απειλή για τη συνοχή της. Ενισχύθηκαν επίσης διάφορα «υποκείμενα» ιδεολογήματα περί «καθαρότητας» που μόνο εφιαλτικές σκέψεις φέρνουν σε όσους ξέρουν κάπως από Ιστορία. Τέτοια είναι, το δήθεν εξαιρετικό DNA της Ελληνικής φυλής, το άτρωτο της Νεότητας, το αμόλυντο της ελληνικής επαρχίας…Ευτυχώς που δεν υπάρχει σήμερα ισχυρός πολιτικός φορέας για να αξιοποιήσει, όμως εγγράφονται στο συλλογικό ασυνείδητο και ίσως την κατάλληλη στιγμή κάποιος μπορεί να τα ενεργοποιήσει. Συγχρόνως εγκαταστάθηκαν οι συμβαδίζουσες προβολές του «κακού» στους άλλους, όπως στους πρόσφυγες, στους λεγόμενους «ειδικούς πληθυσμούς», στους τουρίστες (που δυστυχώς δεν έστειλαν μόνο τα χρήματά τους αλλά είχαν την κακή έμπνευση να έρθουν και οι ίδιοι!), στα εγχώρια και στα ξένα κέντρα που συνωμοτούν εναντίον μας. Συμπληρωματικά ενισχύθηκαν οι θρησκευτικές, μεταφυσικές και ψευδοεπιστημονικές δοξασίες σε βαθμό που αξίζει να μελετηθεί η ωριμότητα της ελληνικής κοινωνίας και η αποδοχή από αυτήν της αντικειμενικής λογικής.
Το γενικό κλίμα διάχυτης ανησυχίας και σύγχυσης που προσπαθούν να συγκαλύψουν όλες αυτές οι εύθραυστες ναρκισσιστικές ασπίδες μεταφέρθηκε και ενισχύθηκε στα παιδιά από δύο κυρίως λόγους:
-με τον περιορισμό και τον εγκλεισμό έχασαν τη δυνατότητα πραγματικής, κοινωνικής, φυσικής και ψυχικής στήριξης που τους προσέφερε η συνεχής αλληλοεπίδραση μέσα στη σχολική ομάδα, στην παρέα και στην ευρύτερη οικογένεια. Η ψυχολογία έχει δείξει ότι το βίωμα του «ανήκειν» είναι από τα σημαντικότερα για τη δημιουργία αισθήματος ασφάλειας στο άτομο και η ξαφνική αποστέρηση δεν ήταν δυνατόν να αντισταθμισθεί από την διαδικτυακή επαφή με τους συμμαθητές, φίλους και οικείους. Τίθεται λοιπόν ένα ερώτημα σχετικά με το βάθος και την ποιότητα των σχέσεων των παιδιών και ίσως μια σχηματική απάντηση, γιατί αλλιώς απαιτείται ολόκληρο κεφάλαιο, είναι η ανάπτυξη του συνεργατικού σχολείου και η κοινοτική ζωή των παιδιών έξω από την οικογένεια, και χωρίς τη συμμετοχή της οικογένειας, με ομαδικές εκδρομές και δράσεις, κατασκηνώσεις κλπ ώστε το να «μοιρασθούν» ουσιαστικά βιώματα που θα αφήσουν ισχυρό «εντύπωμα» της σχέσης με τον άλλον, ικανά να ενεργοποιηθούν κατά την φυσική απουσία του. Η σημασία των ουσιαστικών ιχνών της σχέσης με τον άλλον, επιβεβαιώθηκε και από την καλή έκβαση των ψυχοθεραπειών των παιδιών που μετατράπηκαν σε διαδικτυακές συνεντεύξεις, όταν προϋπήρχε καλή «επαφή» με τον ψυχοθεραπευτή.
-ο δεύτερος λόγος που τα παιδιά βρέθηκαν σε δύσκολη ψυχική συνθήκη είναι η απουσία συζήτησης και από την οικογένεια και από το σχολείο για τους φόβους και τις αγωνίες που τους προκαλεί ο «αόρατος εχθρός». Ακόμη και αν αποτελεί πραγματικότητα ότι τα παιδιά έχουν ισχυρότερο ανοσοποιητικό σύστημα και δυσκολότατα προσβάλλονται από την συγκεκριμένο ιό, γνωρίζουμε καλά ότι ο φόβος είναι υποκειμενικό φαινόμενο και κατά συνέπεια η υπάρχουσα απειλή διήγειρε σε πολλά παιδιά και άλλους υποκείμενους φόβους, όπως του θανάτου του εαυτού τους, φίλων και οικείων, ιδιαίτερα των «παππούδων» που συχνά έχουν και την μερική ή ολική φροντίδα τους. Η συνθήκη ανέδειξε το μεγάλο έλλειμμα ουσιαστικής συζήτησης και ενσυναίσθησης (το να μπορώ να βλέπω τα πράγματα από τη μεριά του άλλου) που υπάρχει μέσα στην ελληνική οικογένεια και την «παιδοποίηση» των παιδιών, των εφήβων ακόμη και νεαρών ενηλίκων τέκνων καθώς δεν τους καλλιεργείται η έννοια της υπεύθυνης συμμετοχής στα δρώμενα της οικογένειας. Η ιδεολογία της «σιωπής» και ιδιαίτερα της αποσιώπησης από τα παιδιά των δύσκολων θεμάτων , οδήγησε πολλά από αυτά στη συμμετρική ανάπτυξη «βουβών» συμπτωμάτων όπως είναι τα ψυχοσωματικά συμπτώματα και τα συμπτώματα διαταραχής συμπεριφοράς. Χρειάζεται άμεσα σε επίπεδο σχολείων και δήμων να αναπτυχθούν «σχολές γονέων» όπου οι γονείς θα επεξεργασθούν σε ομάδες και σεμινάρια τις διαστάσεις του σύγχρονου ρόλου τους, όπου οι γονείς «θα βρουν τον λόγο τους ως γονείς», ώστε να οργανώσουν τη συμμετοχική συνομιλούσα οικογένεια με βάση τις αρχές της αναγνώρισης της υποκειμενικότητας, της διαφορετικότητας και του ισότιμου σεβασμού της προσωπικότητας των μελών της. [Εννοείται ότι οι παραπάνω συλλογικές προτάσεις και όσες ακολουθούν στη συνέχεια του κειμένου , πρέπει να γίνονται σε «υβριδική» μορφή, δηλαδή συνδυάζοντας φυσική και διαδικτυακή συμμετοχή, συνθήκη που επιτρέπει την άμεση εγκατάστασή τους και που τις καθιστά «παντός καιρού»].
Βλέποντας τις δύο ακραίες ζώνες της «παιδικής ηλικίας» , τους εφήβους-μετεβήφους και τα βρέφη, παρατηρήθηκαν τα εξής:
-οι έφηβοι-μετέφηβοι αντιμετώπισαν/αντιμετωπίζουν, κάτω από την υποτιθέμενη «ανεμελιά για κάτι που δεν τους αφορά», με πολύ μεγάλη δυσκολία την κατάσταση. Έτσι και αλλιώς η ισορροπία ανάμεσα στο εξαρτημένο οικονομικά, κοινωνικά, νομικά και συχνότατα ψυχολογικά (άσχετα αν δεν το παραδέχονται) «παιδί» και στον «πρόωρο ενήλικα», λόγω της ελευθεριότητας της κοινωνίας μας ως προς την «άσκηση» των ερωτικών τους και των πολιτικών τους δικαιωμάτων είναι εξαιρετικά δυσχερής. Η παρέα των «κολλητών» αποτελεί το πλαίσιο που τους υποστηρίζει απέναντι στον αδιάφορο ή εχθρικό (και «δυστυχώς» απαραίτητο) κόσμο των ενηλίκων και η ανάγκη αυτής της ομάδας εξελίχθηκε σε πολλούς σε σχέση εξάρτησης για αδιάκοπη φυσική ή ηλεκτρονική συνεύρεση, κάνοντας πολλές φορές πολλούς συμβιβασμούς για να διατηρήσουν τη θέση στην ομάδα. Επίσης ενισχύθηκαν η χρήση τοξικών ουσιών και ψυχοφαρμάκων, οι ψυχοσωματικές διαταραχές και η παραβατικότητα. Η εμπειρία αυτή δείχνει ότι χρειάζεται άμεσα να καλλιεργηθεί μια νέα συλλογικότητα των νέων με τη δημιουργία αυτοδιαχειριζόμενων Κέντρων Νεότητας με πλήθος επιμορφωτικών, ψυχαγωγικών και αθλητικών δραστηριοτήτων, Ξενώνων, Δράσεων των νέων μέσα στην κοινότητα, δικαίωμα συμμετοχής μετά το δέκατο έκτο έτος της ηλικίας στις διαμερισματικές Δημοτικές εκλογές, γενίκευση των φοιτητικών δανείων (γιατί οι μετέφηβοι είναι φοιτητές-σπουδαστές) ώστε, με αυτά και άλλα αντίστοιχα μέτρα που θα επινοήσουμε, να ενισχύεται η χειραφέτηση τους από την οικογένεια, η αυτονόμησή τους, με απλά λόγια, η σταδιακή δημιουργική διαμόρφωση της ταυτότητας του πολίτη σε μια κοινωνία που τον καλεί σε ουσιαστική αλληλοεπίδραση με αυτήν. Ίσως σε κάποιους θα ακουστεί παράξενο, αλλά η ισχυρή ψυχοσωματική συγκρότηση, η οποία περιλαμβάνει και την κοινωνική διάσταση του ατόμου, έχει αποδειχθεί από πολλές μελέτες ως η καλύτερη ασπίδα απέναντι στις σωματικές και ψυχικές ασθένειες.
Πηγαίνοντας στον πόλο έναρξης της ζωής, ξεκινώντας από τις εγκύους, θα πρέπει να σκεφθούμε ότι κάθε έγκυος γυναίκα, ακόμη και αν όλες οι κλινικές και εργαστηριακές εξετάσεις δείχνουν ότι είναι υγιής και ότι φέρει ένα υγιές κύημα, έχει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό αγωνίες σχετικά με την έκβαση της κύησης, τον τοκετό και την κατάσταση του βρέφους. Κανονικά, οι περισσότερες εγκυμονούσες βρέθηκαν σε αυστηρές συνθήκες προφύλαξης και εγκλεισμού, γεγονός που σημαίνει ότι στερήθηκαν του υποστηρικτικού πλαισίου που κανονικά θα διέθεταν. Δεν έχω άλλο αντικειμενικό στοιχείο από το γεγονός ότι αυξήθηκε ο αριθμός των πρόωρων τοκετών, φαινόμενο αναμενόμενο από εμάς τους ειδικούς της ψυχικής υγείας κάθε φορά που αυξάνεται η ψυχολογική πίεση και το οποίο ποιοτικά μας δείχνει ότι μάλλον και η πρώτη φάση της συνάντησης με το νεογνό ίσως προσκρούσει σε αγωνίες και μεγάλες απορίες. Η περίοδος αυτή του ουσιαστικού «αγγίγματος» του παιδιού σωματικά και συναισθηματικά από τη μητέρα έχει τεράστια σημασία για την οργάνωση του ανοσοβιολογικού και του ορμονικού συστήματος του παιδιού, που αποτελούν τη βάση για την ψυχοσωματική οργάνωση του παιδιού. Η υπερέκθεση του παιδιού στο περιβάλλον μέσω της άρνησης της πιθανότητας να ασθενήσει , ίσως θα επιφέρει μόλυνση και νόσο, η υπερπροστασία του παιδιού μπορεί να δημιουργήσει ένα στερημένο από ερεθίσματα περιβάλλον με άσχημες συνέπειες, όπως έχουν δείξει πολλές αναδρομικές μελέτες αποστερημένων παιδιών. Η ανεύρεση της σωστής δόσης από μια αγχωμένη μητέρα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η σημασία των μαθημάτων από μαίες και βρεφονηπιοκόμους και για τους δυο γονείς αποδεικνύεται ακόμη περισσότερο σημαντική καθώς και της δημιουργίας Κέντρων μέσα στην κοινότητα για την ατομική ή ομαδική υποστήριξη των γυναικών από ειδικούς και από αυτές τις ίδιες (όπως για παράδειγμα είναι τα λεγόμενα «Κέντρα Θηλασμού» που υπάρχουν στην Αγγλία). Εννοείται ότι πρέπει να γενικευθεί η δυνατότητα για το κάθε παιδί να πηγαίνει από την αρχή της ζωής του σε βρεφονηπιακό σταθμό, με πλήρες ή εξειδικευμένο ωράριο συμμετοχής.
Θέλω κλείνοντας να αναφέρω ένα ελπιδοφόρο παράδειγμα που δείχνει πόσο μπορεί να βοηθήσει η αναγνώριση του κινδύνου και η καλή συλλογικότητα. Προέρχεται από τον χώρο των ευπαθών ομάδων, όπως είναι τα παιδιά που πάσχουν από καρκίνο. Όντας εξοικειωμένα αυτά τα παιδιά και οι δικοί τους στις ειδικές προφυλάξεις υγιεινής (σταθερή χρήση μάσκας, σχολαστική καθαριότητα, όχι έκθεση σε επικίνδυνα περιβάλλοντα) και έχοντας αναπτύξει μια νέα συλλογικότητα μέσα στην οικογένεια και μέσα στον χώρο των πασχόντων (γιατί όντας συνήθως μακράς διάρκειας νοσήματα αρχίζεις να γνωρίζεις τους άλλους συμπάσχοντες) δεν μολύνθηκαν από τον ιό και δεν καταγράφηκε κανένα κρούσμα. Ίσως κάτι αντίστοιχο, ελπίζω να συμβαίνει και στον χώρο των ενηλίκων που πάσχουν από χρόνια νοσήματα του ανοσοποιητικού συστήματος, όπως AIDS, αλλά δυστυχώς δεν έχω ακριβή στοιχεία.
Η συζήτηση θα μπορούσε να μπορούσε να συνεχισθεί για πολύ και να παρουσιασθούν και οι άλλοι τομείς που ανέδειξαν δομικά ελλείμματα κατά τη διάρκεια της κρίσης που περνάμε, όπως το τι θα πρέπει ουσιαστικά να αλλάξει στο σχολείο, στην πρόληψη και στην παροχή υπηρεσιών Υγείας και στους χώρους εργασίας, άθλησης, ψυχαγωγίας επεκτείνοντας τις παρατηρήσεις μας και τις σκέψεις μας για τον χώρο των ενηλίκων και της συλλογικής πραγματικότητας. Ίσως σε μια άλλη ευκαιρία. Ας πούμε ότι, τώρα εν μέσω κρίσης, πρέπει πολλά πράγματα να γίνουν στον άξονα που αυτή κρίση έδειξε και που αποτελεί και τη βάση όλων των παραπάνω συλλογισμών και προτάσεών μου.
«Συμπερασματικά» μέσα στην εξελισσόμενη κρίση:
Η κρίση αυτή είναι η σημαντικότερη που έχει ζήσει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του σύγχρονου εκβιομηχανοποιημένου και τεχνολογικά ανεπτυγμένου κόσμου. Είναι επίσης η πλέον πλήρης, μετά τον πόλεμο, γιατί είναι υγειονομική, κοινωνική, οικονομική, πολιτική, ηθική, πολιτισμική. Είναι ένας παγκόσμιος πόλεμος χωρίς την άμεση χρήση στρατιωτικής βίας. Δεν γνωρίζουμε ούτε το βάθος της ούτε τη διάρκειά της. Όμως , ήδη, ένα από τα χαρακτηριστικά που αναδείχθηκαν για τη θετική αντιμετώπιση αυτής, και όσων θα ακολουθήσουν, είναι η ανάπτυξη μιας νέας αλληλέγγυας και δημιουργικής συλλογικότητας. Στην κατεύθυνση αυτή και οι προτάσεις μου για το τι μπορεί και πρέπει να γίνει από τώρα στο επίπεδο της κοινότητας από τη σκοπιά της Κοινωνικής Παιδοψυχιατρικής.